گچبری‌های منحصربه‌فرد مسجد بازمانده از دوران آل‌بویه ناپدید شدند. اهالی رستک از هفت سال پیش با کشف این مسجد، که نشان از شهر تاریخی پریم داشت، به هویت سرزمین پدری‌شان می‌بالیدند، اما حالا خبر از دزدیده شدن گچبری‌های آن می‌دهند. این گچبری‌ها همچون کتیبه‌ی تاریخی قلعه‌ی سنگی سمیرم اصفهان سرنوشت نامعلومی پیدا کرده‌اند. اما کتیبه‌ی تاریخی سمیرم نگهبان نداشت و از دل کوه بریده شد، درحالی‌که گچبری‌های دوران آل‌بویه با وجود دو نگهبان سازمان میراث فرهنگی به سرقت رفته‌اند.
در بررسی‌ها و تصاویر تازه‌ی این منطقه جای این گچبری‌ها روی دیوارهای بنای مقدس خالی است و آجرهای رنگ‌پریده به چشم می‌آید. کارشناسان می‌گویند آرایه‌های گچبری‌ها با یافته‌های گچبری محوطه‌های ساسانی چون چال ترخان، تپه حصار و بیشابور برابری می‌کند.
مهدی ایزدی، معاون میراث فرهنگی مازندران در گفت‌وگو با «شبکه آفتاب»، حفاری غیر مجاز در شهر پریم را تایید می کند: «در حال حاضر اطلاعات زیادی در مورد این اتفاق در دسترس نیست اما دستور پیگیری این حفاری غیرمجاز داده شده و به‌زودی عکس‌های مرتبط با آن برای بررسی بیشتر از سوی کارشناسان مربوطه ارائه می شود.»
«کمیت و کیفیت این گچبری‌ها که زینت‌بخش طاق‌ها، قوس‌ها و ستون‌ها بوده از اهمیت خاصی برخوردار است. به‌خصوص که این گچبری‌ها دارای تنوع نقوش گیاهی و هندسی نیز هستند. در نگاه اول گچبری‌ها دوران پیش از اسلام را برای هر بیننده‌ای تداعی می‌کند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بنا در قرون سوم و چهارم هجری ساخته شده و بیانگر این موضوع است که هنر گچبری در این شهر وام‌دار مستقیم هنر به‌جای‌مانده از دوره‌ی ساسانی است.» مهدی عابدینی عراقی، باستان‌شناس تپه‌ی شاه‌نشین رسکت و مسجد نویافته‌ی دوره‌ی آل‌بویه در شهر قدیم پریم، بر اهمیت این گچبری‌ها تأکید می‌کند: «این اتفاق تأسف‌برانگیز است. گچبری‌ها گنجینه‌ی بازمانده از مسجد تاریخی شهر دیرینه‌ی پریم محسوب می‌شود و باید به بهترین شیوه از آنها حفاظت و نگهداری می‌کردند. درحالی‌که معمولاً دسترسی به این گچبری‌ها از سوی بازدیدکننده‌ها آسان بود. باید گفت که پیش از ناپدید شدن این گچبری‌ها، آنها شرایط مناسب حفاظتی نداشتند و از سوی عوامل طبیعی و انسانی مرتباً به تخریب تهدید می‌شدند.»
پرس‌وجو از اهالی منطقه و کارشناسان حکایت از آن دارد نگهبانان سازمان میراث فرهنگی مرتب به این بنا سر می‌زدند و نگهبان ثابتی در این محوطه وجود داشته است، بااین‌حال تکه‌هایی از این گچبری‌ها کاملاً از جای خود درآمده است. گم شدن این گچبری‌ها، که یادآور دزدیده شدن کتیبه‌ی سمیرم است، حالا باعث تعجب بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی شده است.
برداشتن کتیبه‌های تاریخی کار ساده‌ای نیست
احسان (اسماعیل) یغمایی، باستان‌شناس، اما از گم شدن این کتیبه‌ی تاریخی چندان تعجب نمی‌کند: «سرقت این کتیبه و نقش‌برجسته‌های تاریخی که دیگر چیز تازه‌ای نیست. این اتفاق در گذشته هم برای آثار تاریخی رخ داده است.»
کتیبه‌های تاریخی و نقش‌برجسته‌هایی با این ابعاد بزرگ چطور دزدیده یا تخریب شود؟ یغمایی معتقد است «از جا کندن کتیبه‌ای مثل دژبهمن در سمیرم واقعاً کار ساده‌ای نیست. بریدن یک کتیبه‌ی تاریخی از دل کوه مستلزم عملیات منجسم و سازمان‌یافته‌ای است و نیاز به افراد متخصص و امکانات ویژه مثل تجهیزات کوهنوردی و اره‌های برقی برش سنگ دارد. این نوع برش کار یک قاچاقچی ساده، که دنبال سفال و کاسه و کوزه می‌گردد، نیست. یادم می‌آید زمانی که دشت ارگان بهبهان را بررسی می‌کردم، مهندسان سد می‌خواستند تونلی در دل کوه بزنند. درست در دامنه‌ی کوه کتیبه‌ای قاجاری و کتیبه‌ای از قرن سوم هجری وجود داشت. کتیبه‌ی قاجاری به اندازه یک متر و ۷۷ در نود سانتی‌متر بود. برای‌اینکه اینها از دست نروند و نابود نشوند، سه نفر از استادان برش سنگ تخت جمشید را، که دست‌پرورده‌ی پروفسور تیلیا و دوره‌دیده‌ی ایتالیا بودند، دعوت کردیم. فکر می‌کنم یک هفته به درازا کشید تا توانستند با اره‌برقی‌های سنگ‌تراش بزرگ کوه را به ضخامت نزدیک به یک متر ببرند و کتیبه را با جرثقیل به سازمان میراث فرهنگی بهبهان حمل کنند. اما تا توانستیم این کتیبه را جابه‌جا کنیم، آن یکی کتیبه‌ی کوفی قرن سوم تکه‌تکه شد و از دست رفت و تنها یک عکس از آن نزد من است.»
سرنوشت این کتیبه‌ها بعد از جابه‌جایی و سرقت به کجا می‌کشد؟ «مسأله‌ی دزدی‌ها و حفاری‌های قاچاق برمی‌گردد به کلکسیونرهای خصوصی. سازمان میراث فرهنگی اعلام می‌کند که فقط ششصد کلکسیونر خصوصی در تهران هستند و همه‌ی اینها می‌خواهند موزه بزنند. اینها اشیا را از کجا می‌آورند؟ از همین قاچاقچیان عتیقه می‌خرند. در قانون جدید مجازات اسلامی بخش تعزیرات آمده است هر کس ساختمان‌ها، اماکن، محوطه‌های باستانی، مجموعه‌های فرهنگی، تاریخی یا تأسیسات آنها را تخریب کند به یک یا ده سال زندان محکوم می‌شود. حتی به موجب این قانون، تنزل بنیاد آثار باستانی خرابی یا لطمه علاوه بر پرداخت خسارت از یک تا سه سال حبس محکومیت دارد اما به نظرم در سازمان میراث فرهنگی این قانون فقط روی کاغذ است و بس. نه تخریب، نه دزدی، نه تعیین حریم‌های غیرقانونی، نه تجاوز به آثار باستانی جرم به شمار نمی‌آید.»
یغمایی، که سال‌ها در محوطه‌های تاریخی کلنگ زده، اعتقاد دارد که دیگر کاملاً روشن است که سارقان و ویرانگران آثار باستانی مافیا هستند که بیشترین سودها را می‌برند.
گچبری‌هایی با نشان تداوم فرهنگ
«اکنون در مسجد تاریخی شهر پریم گچبری‌هایی را از دست داده‌ایم که نشان از فرهنگ و هنر دوره‌ی ساسانی داشتند و گویای تداوم فرهنگی در این سرزمین بودند.» مهدی عابدینی عراقی، از دست دادن این گچبری‌ها را به نوعی قطع این تدوام تاریخی می‌داند: «ادامه‌ی این هنر گچبری در مساجد تاریخی نوعی مقاومت برای ماندگاری هنر ساسانی هم به شمار می‌آمده.»
او درباره‌ی این گچبری‌ها توضیح می‌دهد: «نکته‌ی بسیار مهم در این بنا استفاده‌ی فراوان از گچ و تزئینات گچبری در داخل فضای مرکزی است. این تزئینات که تمامی فضای داخلی بنا را پوشانده، به‌صورت حاشیه‌های تزئینی در قرنیزها و زیر تاق‌ها و روی دوازده ستون فضای مرکزی به شکل نقوش گیاهی، گل و بوته، برگ انگور، کنگر، برگ نخل، نقوش هندسی و کتیبه‌های متعدد به خط کوفی در زمینه‌ای از رنگ آبی لاجوردی و قرمز اخرایی دیده می‌شود.»
«نقوش توپ مرواریدی در حاشیه‌ی طرح‌های دایره و لوزی، که در گچبری‌ها و پارچه‌های دوره‌ی ساسانی دیده می‌شود، و همچنین نقش‌های برگ نخلی پنج‌لبی و کاجی‌شکل‌ها در کنار طرح‌های اسلیمی به‌خوبی روند تکامل تزئینات گچبری از دوران ساسانی تا قرون میانه‌ی اسلامی را نمایان می‌سازد.»
عابدینی به دیگر یافته‌های خود در این محوطه نقب می‌زند: «پلان و کتیبه‌های کوفی به‌دست‌آمده، که شامل آیات قرآنی (آیه‌الکرسی) است، نشان می‌دهد که این بنا کاربری مسجد داشته و با توجه به شکوه آن، و پذیرش دیرهنگام اسلام از سوی حکام و مردمان منطقه، می‌تواند جزو اولین مساجد ساخته‌شده در مناطق کوهستانی طبرستان در دوره‌ی آل‌بویه و در مرکز شهر پریم باشد. سکه‌ی نقره‌ی به‌دست‌آمده از فضای شبستان مسجد ضرب ۳۶۵ هجری و متعلق به ابوشجاع عضدالدوله‌ی دیلمی، همزمان با خلیفه‌ی عباسی الطایع الله، است.»
او یافته‌هایش درباره‌ی این بنای تاریخی را طی دو دوره‌ی گمانه‌زنی و کاوش در سال‌های ۱۳۸۵ و بهار ۱۳۸۸ به دست آورده است. دشت پریم (فریم) در جنوب شهرستان ساری قرار دارد و از شمال به بخش مرکزی، از شرق به بخش چهاردانگه و از غرب به کوه‌های سوادکوه و از جنوب به استان سمنان محدود می‌شود.
گزارش‌گر: فاطمه علی‌اصغر، 8 شهریور 1394، ماهنامه شبکه آفتاب